Gert de Jong
Hogeschool van Amsterdam
De cui-bonovraag als leidraad voor het komend decennium
Op 15 september 2018 was het tien jaar geleden dat de Lehman bank viel, wat wel wordt gezien als het begin van de financiële crisis. Daarna zijn er heel veel maatregelen genomen om iets soortgelijks te voorkomen. Deze maatregelen spelen zich vooral af op het gebied van regelgeving. De periode na 2008 zou dan ook gerust het decennium van compliance genoemd kunnen worden. Dat die regelgeving malversaties, misstanden, fraude zou kunnen voorkomen is inmiddels euvel gebleken. Na een decennium van compliance hebben we daarom nu een decennium van moraliteit nodig.
Die moraliteit moet zich laten leiden door de focus op het algemeen belang en de zogenoemde cui-bonovraag. Cui bono staat voor: voor wie is dit goed, wie heeft hier belang bij, wiens belang is hiermee gediend? Ik wil het belang van moraliteit illustreren, of liever: plaatsen tegenover de witwasaffaire van ING. Helaas lagen ook andere voorbeelden voor het oprapen. Een bloemlezing van rapportages van AFM over de grote(re) accountantskantoren (de ‘Foute Vier’) was ook mogelijk geweest.
De casus ING is bijzonder illustratief omdat het de rol van compliance en het gebrek aan moraliteit laat zien. Nog even een korte schets: eind september 2018 kwam het bericht naar buiten dat ING een boete van 775 miljoen kreeg opgelegd, omdat het jaren achtereen betrokken was bij witwaspraktijken. NRC berichtte in een artikel van 28 september 2018 (De witwasjagers van ING: geen ervaring, geen financiële achtergrond) dat ING wel degelijk een complianceafdeling heeft, waar mensen financiële transacties analyseren op dubieuze zaken. Echter: de afdeling was betrekkelijk klein (15 mensen) met te weinig ervaring (lees: naar verhouding goedkope arbeidskrachten). Daarbij hadden de medewerkers prestatiesdoelen of targets. Zouden ze een dossier uitgebreider willen analyseren, dan zouden ze de targets niet halen. Tot slot had ING een soort alarmsysteem dat signalen afgaf bij verdachte transacties. Dat stond echter zo afgesteld, dat er nooit meer dan drie signalen per dag doorkwamen: de rest werd genegeerd.
Waarom ING dit zo deed, wordt duidelijk als we ‘de boete’ nader bekijken. Deze bedroeg 675 miljoen als straf en 100 miljoen voor besparingen op personeel, Het Openbaar Ministerie spreekt van ‘wederrechtelijk verkregen voordeel’: door het toezicht op malversaties in te richten zoals het was ingericht bespaarde ING flink geld. Dat geld had ING eigenlijk wel had moeten besteden aan compliance.
De casus leert dat ING dus wel de nodige complianceregels had, maar dat het hoofddoel toch was: winstmaximalisatie. Compliance is prima, als het maar niet ten koste gaat van de winst. ING heeft haar voornaamste belang dus liggen bij zichzelf.
De zaak zou zich niet hebben voorgedaan als de focus op het algemeen belang had gelegen. Als op de vraag cui bono? het antwoord ‘de samenleving’ zou luiden. Als de bank haar maatschappelijke functie serieus zou nemen, hadden de prioriteiten beslist anders gelegen. Te weinig heerst het besef dat bedrijven (én dus ook financiële instellingen) onderdeel uitmaken van een samenleving. De term alleen zegt het eigenlijk al: je bent er niet alleen voor jezelf, maar we zijn er samen. Dat schept een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Juist daarom kan het behulpzaam zijn om telkens te vragen: wie heeft hier belang bij, voor wie is dit goed? De cui-bonovraag dus.
Dit hangt samen met het denken van Aristoteles. Hij stelt dat de mens vooral een sociaal wezen is, een zoön politikon, en daarmee per definitie onderdeel is van een verband. Het doen en laten van een mensen is dan pas moreel juist als het bijdraagt aan dat verband. Voor onze tijd kunnen die verbanden zeker ook bedrijven en organisaties zijn. Er is dus helemaal niets mis met handelen met het oog op het belang van het eigen bedrijf. Maar bedrijven en organisaties maken met elkaar de samenleving (net als burgers, natuurlijk). Het bedrijfsbelang staat daarbij niet tegenover het algemeen belang (wat bij ING aan de hand bleek), maar is onderdeel daarvan.
Net zo goed als de cui-bonovraag op bedrijfsniveau gesteld moet worden, zal die ook voor het persoonlijk handelen de leidraad moeten zijn: waar draag ik aan bij en wie wordt hier beter van? Dat vraagt van financiële professionals (trouwens, ook hier: van alle burgers) om te reflecteren op het eigen handelen.
Wie telkens de cui-bonovraag stelt, ontwikkelt op die manier een reflexieve houding. Om die houding gaat het nu, zou Aristoteles zeggen. Zijn ethiek gaat uit van deugden en niet zozeer van opgelegde principes en normen, noch van te verwachten resultaten. Deugden zijn bij hem karaktertrekken en een karakter kun je ontwikkelen.
Wet- en regelgeving hebben veel bijgedragen aan het herstel van de economie en het verbeteren van de financiële sector. Velen wijzen er echter op, dat ons financiële systeem nog steeds kwetsbaar is. En met ons financiële systeem de hele samenleving. We hebben dus niet zozeer nieuwe regels nodig, die we moeten volgen. De komende tijd heeft de financiële sector karakterontwikkeling nodig en professionals die hun werk deugdelijk willen uitvoeren. Mensen die niet ophouden te vragen: wie heeft hier belang bij, cui bono?
Dr. Gert de Jong is hogeschool hoofddocent binnen de faculteit Business en Economie van de Hogeschool van Amsterdam. Hij is verbonden aan het +FinanceLab van de opleidingen Finance & Accounting.
Gert de Jong -
